سفرنامه¬ ابن بطوطه، اثر باارزشی از قرن 8 هجری ست كه تصویری از زندگی مردم و وضع اجتماعی آن دوران را از قلب قاره¬ آفریقا تا كرانه¬ دریای چین در خود دارد.
نویسنده : مهرنوش محتشمی
محمد بن عبد الله ¬بن محمد بن ابراهیم ¬بن عبد الرحمن¬ بن یوسف طنجی، معروف به ابن ¬بطوطه، در روز دوشنبه 17 رجب سال 703 در طنجه ، شهری در مراكش به دنیا آمد. او ملقب به شرف ¬الدین، شمس ¬الدین و بدر الدین بود. جز این اندك ، اطلاع زیادی از زندگی ابن ¬بطوطه غیر از آن چه خود او در سفرنامه اش ذكر كرده، در دست نیست. ابن بطوطه در دو مورد از سفرنامه به وضع خانوادگی خود اشاره كرده است. یكی در مذاكرات با سلطان هند كه می ¬گوید پدران او از مشایخ و قضات بوده ¬اند و یكی در شرح مسافرت به اندلس كه قاضی شهر را یكی از پسر عموهای خود معرفی می¬ كند.هم¬چنین وی در مكه یكی از فقهای اهل مغرب را ملاقات می¬ كند كه می ¬گوید از دوستان پدرش بوده و چون به طنجه می¬ آمده در خانه¬ ی پدر وی منزل می ¬كرده است. این شواهد مختصر نشان می¬ دهد كه خانواده¬ او اهل علم و فقاهت بوده¬ اند.خود وی نیز در فقه مالكی دارای معلوماتی بوده و به كار قضاوت اشتغال داشته است؛ چنان كه سلطان هند او را به سمت قاضی دهلی برگزید و در مالدیو نیز به منصب قضاوت رسید.ابن ¬بطوطه علاوه بر زبان عربی، اندكی فارسی و تركی می دانست . از زبان هندوان نیز تنها واژه ¬هایی را فرا گرفته بود و می ¬كوشید آن ¬ها را به كار گیرد .
وی در روز پنج ¬شنبه دوم ماه رجب سال 725 به قصد حج و زیارت پیامبر اعظم (ص) زادگاه خود را ترك كرد و در آن زمان بیست و دو سال بیشتر نداشت و مسافری بود بی¬ كس و گمنام. ابن بطوطه می ¬خواست بعد از زیارت خانه¬ خدا و حرم پیامبر (ص) به زادگاه خود برگردد و عمر خویش را در جوار خانواده¬ خود به سر برد. در نخستین روزهای سفر از دوری خویشانش و رنج غربت و تنهایی احساس ملال می¬ كرد ولی طولی نكشید كه مذاق او با طعم سفر خو گرفت و عاشق و شیفته¬ افق ¬های نو و سرزمین ¬های نادیده و مردمان ناشناخته شد . از آن تاریخ تا نیمه¬ اول ذیحجه¬ سال 754 كه به موطن خود باز آمد، تقریبا 30 سال تمام به اقصی نقاط ممالك اسلامی و برخی از سرزمین¬ های غیر مسلمان سفر كرد.او در مسافرت طولانی خود چهار بار به مكه سفر كرد و چند سال نیزمجاور خانه¬ خدا بود.
ابن¬ بطوطه در سفر طولانی خود از هر فرصتی كه پیش می ¬آمد برای تكمیل معلومات و ادامه¬ درس و بحث استفاده می¬ كرد و به تفصیلی كه در سفرنامه¬ خود آورده ، كتب مهم حدیث و فقه را در محضر اساتید زمان خوانده است. وی كه در آغاز مسافرت مردی گمنام و ناشناخته بود بتدریج اهمیت و احترامی كسب و با امرا و بزرگان ارتباط پیدا كرد و به موازات پیشرفت زمان، بر درجه¬ اهمیت و اعتبارش افزوده شد.
وی در سال 754 ﻫ.ق به وطن خود بازگشت و داستان سفر دور و دراز خود از مغرب اقصی تا ساحل چین در شرق اقصی را در شهر فاس به شخصی به نام ابن جُزَی كه یكی از فضلای مقیم آن دیار بود، املا كرد. ابن ¬بطوطه و ابن ¬جزی به فرمان سلطان ابوعنان ، پادشاه مراكش به ثبت گزارش این سفر همت گماشتند و حاصل این كوشش كتابی بود كه نام" تحفة النظار فی غرائب الامصار وعجایب الاسفار" بر آن نهادند. ابن¬ بطوطه املای كتاب را در سال 756 ﻫ.ق به پایان برد و ابن ¬جزی با تلخیص یادداشت¬های وی در ماه صفر 757 از تألیف كتاب فارغ شد. این كتاب معمولا با نام اختصاری رحلة و یا رحلة ابن¬ بطوطه شناخته می¬ شود .
ابن جزی به خطی نیكو می نوشته و در ادب و نویسندگی دستی داشته است. در واقع كار ابن¬جزی از آن چه به روزگار ما ویراستاری خوانده می¬ شود فراتر می¬رفته و او گاهی مطالبی را بر متن كتاب افزوده و گاهی نیز دخل و تصرف ¬های دیگری را به عنوان تلخیص روا داشته است. هم ¬اكنون بخش¬ هایی از رحله¬ ابن¬ بطوطه به خط ابن¬ جزی در كتابخانه ¬ی ملی پاریس موجود است . سفرنامه¬ وی یادگاری باارزش از قرن هشتم هجری است كه تصویر نسبتاً صادقی از زندگی مردم و وضع اجتماعی آن دوران ارائه می ¬دهد. این كتاب احوال و مراسم و عادات ملل متنوع و مختلفی را از قلب قاره¬ آفریقا تا كرانه¬ دریای چین یك¬جا و مجموع دارد و به زبانی ساده و روان ما را به قرن هشتم هجری می برد .
اطلاعاتی كه در مورد ابن ¬بطوطه به دست رسیده ، همین قدر می ¬رساند كه وی پس از مراجعت از سفر در یكی از شهرهای مراكش به شغل قضا منصوب گردیده و به سال 779 ﻫ.ق درگذشته است . نشانی كه در روز گار ما از ابن بطوطه بر جای مانده ، كتابی است ارزشمند كه داستان دلكش سفر او را در بر دارد و گوری در گوشه ¬ای از طنجه، با ضریحی محقر و مناره¬ ای سبز، كه به نام او شناخته می ¬شود.
